Sự mộc mạc hồn nhiên ở từ ngữ, cách thể hiện dung dị và ngộ nghĩnh gây nên những bất ngờ thú vị là chất hóm hỉnh thường thấy trong ca dao t́nh yêu Nam bộ. Đó cũng là biểu hiện tính cách đặc trưng của người dân nơi đây.
Trước hết là chất hóm hỉnh không cố t́nh, không dụng công, toát ra một cách tự nhiên qua những từ ngữ mộc mạc; không hề trau chuốt chân thật đến độ người nghe phải bật cười. Một anh chàng quá đỗi si t́nh đă trở thành 'liều mạng':

'Dao phay kề cổ, máu đổ không màng
Chết th́ chịu chết, buông nàng anh không buông'

Một cô nàng thật thà cả tin đă giật ḿnh 'hú vía' v́ kịp thời nhận ra 'chân tướng' đối tượng:

'May không chút nữa em lầm
Khoai lang khô xắt lát em tưởng cao ly sâm bên Tàu'

Có những nỗi niềm tương tư ấp ủ trong ḷng, nhưng cũng có khi người ta không ngại ngần thổ lộ trực tiếp với bạn t́nh:

'Tôi xa ḿnh hổng chết cũng đau
Thuốc bạc trăm không mạnh, mặt nh́n nhau mạnh liền'

Họ là những người lao động chân chất, nên cũng bày tỏ t́nh cảm với nhau bằng thứ khẩu ngữ thường ngày không chưng diện, màu mè, tuy vậy, cái t́nh trong đó cũng mănh liệt và sâu sắc.
Đây là lời tâm sự của một anh chàng đêm hôm khuya khoắt lặn lội đi thăm người yêu:

'Thương em nên mới đi đêm
Té xuống bờ ruộng đất mềm hổng đau
May đất mềm nên mới hổng đau
Phải mà đất cứng ắt xa nhau phen này'

Chàng thật thà chất phác, nhưng mà cũng có chút ranh ma đấy chứ? Chất hóm hỉnh đă toát ra từ cái 'thật thà tội nghiệp'.
Nhưng phần lớn vẫn là sự hóm hỉnh mang tính chất đùa nghịch. Một chàng trai đă phóng đại nỗi nhớ người yêu của ḿnh bằng cách so sánh ví von trào lộng:

'Vắng cơm ba bữa c̣n no
Vắng em một bữa giở gị không lên'

Nỗi vấn vương tơ tưởng đi vào tận giấc ngủ khiến chàng trở nên lú lẫn một cách buồn cười:

'Pḥng loan trải chiếu rộng th́nh
Anh lăn qua đụng cái gối, tưởng bạn ḿnh, em ơi!'

Nhưng cái độc đáo là ở đây nỗi niềm đó lại được bộc lộ một cách hài hước:

'Tôi xa ḿnh ông trời nắng tôi nói mưa
Canh ba tôi nói sáng, giữa trưa tôi nói chiều'

Có một chút phóng đại làm cho lời nói nghe hơi khó tin! Nhưng hề ǵ. Chàng nói không phải cốt để đối tượng tin những điều đó là sự thật mà chỉ cốt cho nàng thấu hiểu tấm t́nh si của ḿnh. Nàng bật cười cũng được, phê rằng 'xạo' cũng được, miễn sao hiểu rằng ḿnh đă phải ngoa ngôn lên đến thế để mong người ta rơ được ḷng ḿnh.
Lại có một chàng trai đang thời kỳ tiếp cận đối tượng, muốn khen cô nàng xinh đẹp, dễ thương mà khó mở lời trực tiếp. Để tránh đột ngột, sỗ sàng, chàng đă nghĩ ra một con đường ṿng hiếm có:

'Trời xanh bông trắng nhụy huỳnh
Đội ơn bà ngoại đẻ má, má đẻ ḿnh dễ thương'

Mục đích cuối cùng chỉ đơn giản là khen 'ḿnh dễ thương' mà chàng đă ṿng qua năm non bảy núi. Bắt đầu từ thế giới tự nhiên - trong thế giới tự nhiên lại bắt đầu từ ông trời - tạo hóa sinh ra những loại cây, hoa đẹp đẽ - rồi mới bước qua thế giới của loài người - trong thế giới loài người lại từ hiện tại ngược ḍng lịch sử để bắt đầu từ tổ tiên ông bà, tới thế hệ cha mẹ, rồi tới nhân vật chính - 'ḿnh'. Thật là nhiêu khê, ṿng vo tam quốc làm cho đối tượng hoàn toàn bất ngờ. Những lời ngộ nghĩnh kia dẫn dắt tới sự hiếu kỳ háo hức muốn biết 'chuyện ǵ đây', cho đến khi cái kết cục th́nh ĺnh xuất hiện làm cho cô nàng không kịp chống đỡ… Nhưng mà nó thật êm ái, thật có duyên biết bao, nên dù phải đỏ mặt, cô hẳn cũng vui ḷng và không thể buông lời trách móc anh chàng khéo nịnh!


Ngược lại, cũng có những lời tỏ t́nh khá táo bạo, sỗ sàng, nhưng h́nh ảnh th́ lại hết sức ngộ nghĩnh, dí dỏm:

'Con ếch ngồi dựa gốc bưng
Nó kêu cái 'quệt', biểu ưng cho rồi'

Những người nghe câu 'xúi bẩy' này không thể không bật cười, c̣n đối tượng xúi bẩy cùng lắm cũng có thể tặng cho người xúi có phần trơ tráo kia một cái nguưt dài.
Những câu ca dao hóm hỉnh không chỉ bật lên từ tâm trạng đang vui, tràn đầy hy vọng, có khi 'rầu thúi ruột' mà họ vẫn đùa. Những trắc trở trong t́nh yêu nhiều lúc được trào lộng hóa để ẩn giấu nỗi niềm của người trong cuộc:

'Thác ba năm thịt đă thành bùn
Đầu thai con chim nhạn đậu nhánh tùng chờ em'

Quả là 'khối t́nh thác xuống tuyền đài chưa tan', nên chàng lại quyết tâm chờ tiếp ở kiếp sau cho đến khi nào nên duyên nên nợ. Kiên nhẫn đến thế là cùng!
Khi chàng trai cố gắng đến hết cách vẫn không cưới được người ḿnh yêu, không biết trút giận vào đâu, bèn đổ lỗi cho một nhân vật tưởng tượng:

'Quất ông tơ cái trót
Ổng nhảy tót lên ngọn cây bần
Biểu ông se mối chỉ năm bảy lần, ổng hổng se'

Thái độ quyết liệt trong t́nh yêu lắm lúc được thể hiện đầy ấn tượng. Anh chàng hay cô nàng trong câu ca dao dưới đây đă xem cái chết nhẹ như lông hồng. Thà chết c̣n hơn là lẻ bạn!

'Chẳng thà lăn xuống giếng cái 'chũm'
Chết ngủm rồi đời
Sống chi đây chịu chữ mồ côi
Loan xa phượng cách biết đứng ngồi với ai?'

Có chàng trai th́ quyết tâm đem tuổi thanh xuân gửi vào cửa Phật:

'Nếu mà không lấy đặng em
Anh về đóng cửa cài rèm đi tu'

Chàng vừa muốn tỏ ḷng ḿnh vừa muốn thử ḷng người yêu. Và cô nàng cũng tỏ ra quyết tâm không kém. Chàng đi đến đâu nàng theo đến đó để thách thức cùng số phận:

'Tu đâu cho em tu cùng
May ra thành Phật thờ chung một chùa'

Bằng câu đùa dí dỏm của ḿnh, cô nàng đă làm nhẹ hẳn tầm nghiêm trọng của vấn đề trong tư tưởng anh chàng và cũng hóa giải tâm tư lo âu, phiền muộn của chàng - 'Có ǵ đáng bi quan đến thế? Cái chính là em vẫn giữ vững lập trường' - đồng thời cũng hàm thêm chút chế giễu - 'Mà có chắc là tu được không đấy?'.
Khi yêu, nhiều cô gái cũng mạnh dạn bày tỏ t́nh cảm của ḿnh không kém các chàng trai.

'Phải chi cắt ruột đừng đau
Để em cắt ruột em trao anh mang về'

Không tiếc cả thân thể, sinh mạng của ḿnh, nhưng cô gái chỉ… sợ đau, thật là một cái sợ đầy nữ tính rất đáng yêu. Hay khi chàng trai muốn liều ḿnh chứng tỏ t́nh yêu, nhưng cũng lại 'nhát gan' đến bật cười:

'Gá duyên chẳng đặng hội này
Tôi chèo ghe ra sông cái, nước lớn đầy… tôi chèo vô'

Tinh nghịch, hóm hỉnh những lúc đùa vui và cả những khi thất vọng, đó là vũ khí tinh thần của người lao động để chống chọi những khắc nghiệt của hoàn cảnh. Những chàng trai, cô gái đất phương Nam đă lưu lại trong lời ca câu hát cả tâm hồn yêu đời, ham sống, hồn nhiên của họ trên con đường khai mở vùng đất mới của quê hương tiếp nối qua bao thế hệ - Đó là tinh thần phóng khoáng, linh hoạt, dày dạn ứng biến của những con người 'Ra đi gặp vịt cũng lùa; Gặp duyên cũng kết, gặp chùa cũng tu'...

Đoàn Thị Thu Vân (ĐH Sư Phạm, Khoa Văn Học& Ngôn ngữ)
(Theo tạp chí Tài Hoa Trẻ)


Phương ngữ Nam Bộ trong ca dao về t́nh yêu


Phương ngữ Nam Bộ là một dạng từ ngữ địa phương của vùng đất Nam Bộ. Nó thể hiện cách nói, cách sử dụng từ ngữ, kiểu phát âm riêng của con người Nam Bộ. Phương ngữ Nam Bộ c̣n là nơi chứa đựng các yếu tố văn hóa, phong tục tập quán, sinh hoạt xă hội của con người và vùng đất Nam Bộ. T́m hiểu phương ngữ Nam Bộ được thể hiện qua ca dao Nam Bộ là một cách nhằm khẳng định thêm tính độc đáo, sắc sảo, phong phú và đa dạng của con người Nam Bộ xưa trong việc sử dụng lời ăn tiếng nói của ḿnh.

1. Ca dao Nam Bộ trước hết là ca dao của người Việt ở Nam Bộ nên nó mang đầy đủ yếu tố của vùng đất Nam Bộ, trong đó có việc sử dụng từ ngữ của con người ở đây. Sống giữa thiên nhiên hài ḥa và đa dạng với rừng tràm bạt ngàn và một vùng sông nước bao la cho nên trong lời ăn tiếng nói của con người ở đây không khỏi ảnh hưởng của các h́nh tượng thiên nhiên này. Cho nên, có thể nói, giàu tính h́nh tượng là một đặc điểm trong cách dùng từ của ca dao Nam Bộ:

Chồng chèo th́ vợ cũng chèo
Hai đứa cùng nghèo lại đụng với nhau.

“Đụng” ở đây là “lấy”, “lấy nhau” hay nói cho văn hoa một chút là “kết duyên” nhau. Với các từ trên, người Nam Bộ có thể hoàn toàn sử dụng được, nhưng đôi khi con người ở đây không dùng những khuôn mẫu có sẵn đó, mà lại dùng từ “đụng” rất giàu h́nh tượng này để tạo điểm nhấn, mang sắc thái mạnh. Chính điều này đă làm phong phú thêm cho kho tàng phương ngữ Nam Bộ.


2. Giàu tính so sánh và cụ thể cũng là một đặc điểm của ca dao Nam Bộ. Nam Bộ là một vùng sông nước, có hệ thông sông ng̣i chằng chịt nên h́nh ảnh chiếc ghe, con đ̣, con cá, con tôm, cần câu, cái lờ... là những vật rất quen thuộc đối với người dân nơi đây. Quen thuộc đến mức đă đi vào tâm thức của họ và được thể hiện qua lời ăn tiếng nói hằng ngày, cũng như đă âm thầm đi vào ca dao:

Thân em như cá trong lờ
Hết phương vùng vẫy không biết nhờ nơi đâu.

“Cá - lờ” là một h́nh tượng cụ thể, tác giả dân gian đă lấy h́nh tượng cụ thể này để làm đối tượng so sánh với con người, cụ thể ở đây là cô gái. Trường hợp này, ta cũng sẽ bắt gặp rất nhiều trong ca dao Nam Bộ.

3. Một đặc điểm nữa trong việc sử dụng phương ngữ Nam Bộ trong ca dao Nam Bộ là tính giàu cường điệu, khuếch đại. Đây là cách nói thể hiện rơ nét sự lạc quan và tính cởi mở của con người Nam Bộ. Tính giàu cường điệu, khuếch đại này được con người Nam Bộ sử dụng mang tính chất phác, mộc mạc, độc đáo, gây được ít nhiều cảm xúc cho người đọc:

Anh than một tiếng nát miễu xiêu đ́nh
Cây huệ kia đang xanh lại héo, cá ở ao huỳnh vội xếp vi.

Rơ ràng, chỉ than có một tiếng mà “nát miễu xiêu đ́nh” th́ quả là nói quá. Nhưng chính cách nói quá này mới tạo được ấn tượng, gây được cảm xúc, tạo được sự chú ư cho đối phương.
Hay để bộc lộ t́nh thương của ḿnh, người Nam Bộ không ngại nói thẳng, nói quá, nói cường điệu, nói khuếch đại. Họ nói cốt sao cho hết cái thương đang cháy bỏng trong ḷng ḿnh:

Anh thương em,
Thương lún, thương lụn,
Thương lột da óc,
Thương tróc da đầu,
Ngủ quên th́ nhớ,
Thức dậy th́ thương

4. Giàu tính dí dỏm, hài hước cũng là một trong những đặc điểm trong cách sử dụng từ ngữ trong ca dao Nam Bộ. Ca dao Nam Bộ, ngoài những cách nói cường điệu, giàu h́nh tượng, đôi lúc có phần thâm trầm, sâu lắng c̣n có những cách nói mang tính hài hước, dí dỏm. Đây là tinh thần lạc quan trong tính cách của con người Nam Bộ. Chính tinh thần lạc quan này đă tiếp thêm cho họ sức mạnh trong việc chống chọi lại với thiên nhiên khắc nghiệt, với thú dữ hoành hành. Tuy là nói dí dỏm, hài hước nhưng không hẳn là một cách nói chơi, mà là có ngụ ư, ngụ t́nh. Đó cũng là kiểu nói: “nói chơi nhưng làm thiệt”:

Bên dưới có sông, bên trên có chợ
Hai đứa ḿnh kết vợ chồng nghen.

Rơ ràng, đây là cách nói mang tính chất vừa nói chơi lại vừa nói thiệt. Bông đùa đấy nhưng cũng là thật đấy. Nếu đối phương không chịu th́ bảo là “nói chơi”. C̣n nếu ưng thuận th́ tiếp tục lấn tới tán tỉnh. Và trong bài ca dao sau, cũng không hẳn là dí dỏm, hài hước, nói cho vui một cách đơn thuần:

Trời mưa cóc nhái chết sầu
Ễnh ương đi cưới nhái bầu không ưng
Chàng hiu đứng dựa sau lưng
Khều khều móc móc cứ ưng cho rồi.

5. Có cách nói hài hước, dí dỏm, lại có cách nói cường điệu, khuếch đại, ca dao Nam Bộ cũng có những cách nói rất giản dị, chân t́nh. Trong hoàn cảnh tự t́nh với nhau, đôi khi họ không dùng những từ hoa mỹ, không nói những từ chứa đựng nhiều tầng ư nghĩa, mà chỉ nói một cách mộc mạc, b́nh dân, cốt sao bày tỏ được ḷng ḿnh:

Anh về em nắm vạt áo em la làng
Phải bỏ chữ thương chữ nhớ giữa đàng cho em.

Quả là mộc mạc, quả là chân t́nh. Trong từng câu từng chữ không có ǵ khó hiểu cả, tạo được sự cảm thông và gây được cảm xúc cho người đọc.
Hay:

Anh tưởng giếng sâu anh nối sợi dây cụt
Ai dè giếng cạn nó hụt sợi dây
Qua tới đây không cưới được cô hai mày
Qua chèo ghe ra biển đợi nước đầy qua chèo trở vô.

Phương ngữ Nam Bộ ra đời tuy có muộn hơn so với phương ngữ của các vùng khác, nhưng không v́ thế mà nó nghèo nàn, hời hợt, mà trái lại nó rất đa dạng, phong phú và sâu lắng. Nó chứ đựng các yếu tố văn hóa, phong tục tập quán cùng tính cách của con người Nam Bộ. Phương ngữ Nam Bộ không chỉ đơn thuần là khẩu ngữ của người Nam Bộ mà nó đă bước vào văn học nghệ thuật với một tư thế rất đường hoàng. Những câu ca dao Nam Bộ vừa dẫn trên là một minh chứng cho điều này.
Trần Phỏng Diều (CĐ Sư phạm Cần Thơ)
Nguồn: Tạp chí văn hóa dân gian