Albert Einstein và Robert Oppenheimer, cha đẻ bom Nguyên Tử, tại học viện Princeton (1947)
Albert Einstein sinh năm 1879 và mất năm 1955. Không chỉ là một nhà vật lư đoạt giải Nobel, ông đóng góp nhiều cho sự tiến bộ của nhân loại tới mức với công chúng th́ cái tên Einstein gần như là một biểu tượng của khoa học Nhân Loại trong suốt cả thế kỷ nay. Thế nhưng, sau khi kết thúc cuộc đời đầy vinh quang của ḿnh, bộ năo của Einstein đă trải qua một hành tŕnh dài và có lẽ ...khó có thể gọi là một hành tŕnh thú vị.
Ngày 17 tháng 4 năm 1955, Einstein bị vỡ động mạch chủ ở bụng. Ông đă từ chối phẫu thuật v́ cho rằng việc tiếp tục sống khi những việc cần làm đă hoàn thành là vô vị. Rạng sáng hôm sau, 18/4/1955, bộ năo xuất sắc nhất của thế kỷ 20 từ giă thế giới ở bệnh viện Princeton sau khi nói vài lời bằng tiếng Đức (tiếng mẹ đẻ của ông). Thật đáng tiếc, theo các tài liệu được ghi lại th́ y tá phụ trách của bệnh viện không thể hiểu tiếng Đức, và những lời cuối cùng của ông đă không bao giờ được ai biết tới.

Các tài liệu cùng lời kể của những người biết tới Einstein vào thời gian cuối đời ông đều cho biết Einstein rất không muốn cơ thể và bộ năo của ḿnh được mang ra nghiên cứu. Thậm chí ông c̣n không muốn được tôn thờ và bị theo đuổi ngay cả khi đă qua đời. V́ thế ông đă sớm thể hiện mong muốn của ḿnh rằng khi ông chết đi, toàn bộ cơ thể của ông cần được hỏa táng và rải tro ở một nơi bí mật để tránh rắc rối. Mặc dù vậy, sự việc đă không diễn ra theo đúng mong muốn của ông.

Đánh cắp "v́ khoa học"?


Ngay sau tang lễ của Einstein - một tang lễ cực kỳ khiêm tốn và đơn giản theo đúng nguyện vọng của nhà khoa học, con trai của ông là Hans Albert Einstein (1904 - 1973) phát hiện ra rằng thi thể trong quan tài của cha ḿnh không c̣n nguyên vẹn. Sọ của Einstein đă bị cắt ra để tách lấy bộ năo bởi một nhà bệnh lư học c̣n khá trẻ khi đó là Thomas Stoltz Harvey (1912 - 2007) - người đă được giao khám nghiệm thi thể Einstein lần cuối vào ngày hôm đó. Hans Albert đă rất tức giận v́ cha ḿnh - một thiên tài đầy khiêm tốn - đă bị đối xử theo cách đó. Tuy nhiên, Harvey đă cố thuyết phục ông cho phép thực hiện nghiên cứu v́ mục đích mà theo tờ New York Times sau đó có dẫn nguyên văn là "làm sáng tỏ một trong những bí ẩn vĩ đại nhất của tự nhiên - bí mật của thiên tài." Câu chuyện sau đó ra sao tới nay chưa thực sự được làm rơ, rằng liệu Hans Albert có thực sự tin rằng phần c̣n lại của cha ḿnh sẽ giúp ích cho nhân loại hay đă chấp nhận một cách miễn cưỡng khi sự việc đă không thể thay đổi.
Harvey chiếm hữu bộ năo một cách gây tranh căi trong nhiều năm và không có bất cứ công tŕnh nghiên cứu nào được công bố, cho dù trước đó chính ông ta đă khẳng định sẽ mời những chuyên gia hàng đầu về thần kinh tới nghiên cứu và công bố kết quả một cách rộng răi. Tận năm 1978, một phóng viên trẻ khi đó là Steven Levy mới là người đầu tiên làm rơ sự việc, mặc dù ban đầu Harvey đă t́m cách từ chối. Thực tế, chính Harvey cũng đă phải trả một cái giá rất đắt cho việc sở hữu bộ năo của Einstein: mất việc, mất vợ, và không thể vào làm ở bất cứ bệnh viện nào.

Kết quả nghiên cứu ...


Vào năm 1955, sau khi được Hans Albert Einstein chấp thuận, Harvey đă cân, đo, chụp ảnh và vẽ lại bộ năo của Einstein trước khi cắt nó ra thành 240 phần nhỏ. Đa số những phần này đúng là sau đó đă được đưa tới cho các cơ sở nghiên cứu và các nhà khoa học v́ mục tiêu phát triển của bệnh học thần kinh, như ông đă hứa khi thuyết phục Hans Albert. Tuy nhiên, mọi kết quả thu được đều nói rằng bộ năo của Einstein không hề khác ǵ năo của người thường.
Phải tới năm 1985, mới có một nghiên cứu báo cáo rằng việc phân tích một trong những mẫu năo của Einstein cho thấy các tế bào thần kinh đệm chiếm tỷ lệ cao hơn hẳn những loại tế bào khác và điều đó có thể cho thấy sự khác biệt của một bộ năo làm việc với những câu hỏi hóc búa nhất của khoa học. Thời gian sau đó, đặc biệt là những năm cuối cùng của thế kỷ 20, đă có thêm nhiều nghiên cứu về bộ năo của Einstein được Harvey và những người cùng tham gia công bố, trong đó cho thấy năo của Einstein có một số đặc tính khác thường so với năo của người thường như độ dày của mô ở vỏ năo phía trước, hay độ rộng của thùy đỉnh, ...


Thomas Harvey và lọ chứa một phần năo của Einstein vào năm 1994. Ảnh: Michael Brennan/Getty Images

Tuy nhiên, vấn đề chung của những công bố này là không hề có nghiên cứu cơ bản nào khẳng định được rằng những đặc điểm khác biệt đó khiến Einstein thông minh hơn người thường, thậm chí trở thành thiên tài như chúng ta đă biết mà thường chỉ có thể kết luận chung chung rằng một khu vực nào đó của năo th́ liên quan tới dạng tư duy nào đó. Một thứ ǵ đó khác thường trong năo có thể có ở bất cứ ai nếu so sánh với những tiêu chuẩn thông thường, nó có thể là nguyên nhân dẫn tới trí thông minh đặc biệt, nhưng cũng có thể dẫn tới những vấn đề khác - chẳng hạn như chứng tự kỷ được xác định là có phần nào ở Einstein, hoặc thậm chí một đặc điểm nào đó không quá rơ rệt th́ có thể chẳng có tác động nào. Mặt khác, khả năng tư duy đặc biệt của Einstein là có được do bẩm sinh hay đa số do rèn luyện liên tục trong môi trường nghiên cứu cũng là một câu hỏi không hề dễ để trả lời.

... và bi kịch của thiên tài

Nhiều nhà khoa học từng chỉ trích việc nghiên cứu bộ năo của Einstein, nhất là khi mà vào năm 1978 chính Harvey đă thừa nhận rằng kết quả nghiên cứu ban đầu không hề thấy sự khác biệt nào đáng kể so với năo người thường nhưng đă cố ư không công bố để hi vọng sẽ sớm có kết quả tốt hơn. Một số người đă nhấn mạnh rằng những nghiên cứu này là sự lăng phí về mọi nguồn lực. Quan trọng nhất trong sự việc có thể được gọi là bi kịch này, là chính Einstein là người đă đề nghị được hỏa táng toàn bộ, v́ ông hiểu rơ về sự chú ư mà nhiều người dành cho bộ năo của ḿnh. Einstein không chỉ là một nhà khoa học mà c̣n là một người đấu tranh không mệt mỏi cho ḥa b́nh, và luôn hi vọng mỗi công tŕnh của ḿnh đều mang lại giá trị cho nhân loại. Vậy nhưng mong muốn cuối cùng của ông đă bị tước đoạt chỉ vài giờ sau khi ông ra đi.

Mặc dù dưới góc nh́n hiện đại của khoa học, bộ năo đă dừng hoạt động không c̣n làm chính Einstein có thể đau đớn hay phiền ḷng dù dưới khía cạnh nào, nhưng điều đó khó có thể biện minh cho việc đánh cắp, cắt xẻ và thậm chí có những phần năo đă nằm trong một lọ dung dịch hóa chất suốt hàng chục năm ở một máy làm lạnh bia của Harvey. Đó không phải một cách phù hợp để nhân loại đối xử với một thiên tài của ḿnh.

Đặng Vũ Tuấn Sơn (VACA)
Tham khảo: National Geographic, Smithsonian, BBC