"Trị Thiên, Đất vinh danh cho người"
Phan Nhật Nam (Mùa Hè Đỏ Lửa)
Nếu được hành quân tái chiếm Quảng Trị tôi sẽ cúng một con heo. Một người lính Sư Đoàn 1 đă nói như thế.Không phải câu nói chơi, phút bốc đồng nhưng là t́nh cảm mănh liệt tha thiết được diễn đạt bằng ngôn ngữ giản dị, chơn chất.Giữa đất và người không c̣n biên giới, người lính không nh́n các địa danh : Cam Lộ, Hương Hóa, Trị Bưu, Phong Điền, An Lỗ như những mục tiêu quân sự, chốn không hồn mà nhiệm vụ bắt buộc phải đi đến trong một thời gian và sau đó đợi chờ từng ngày qua để trút đi dửng dưng lạnh nhạt.Đất và người gắn bó không giải thích được bằng lư luận, chỉ cảm thấy bàng bạc mơ hồ, chứng nghiệm bởi một trực giác ngây ngất ... Và không riêng cho người lính sanh trưởng vùng Thừa Thiên, quảng trị.Những người khác, những sĩ quan, trung sĩ, binh nh́ sinh trưởng ở Bắc, Nam thuộc các đơn vị tổng trừ bị, hành quân tăng phái đến, bước chân đến vùng địa đầu đất nước ḷng bổng nhiên chùng xuống trong xúc động lạ lùng ... Nhiệm vụ hành quân không được nh́n thuần túy như một công tác quân sự có tính cách bắt buộc, hành quân vùng Thừa Thiên, Quảng Trị âm vang mênh mông, tính chất cuộc viễn chinh thánh chiến, đấu tranh giữ đất, giữ nước, đấu tranh cho một lẽ sống c̣n.Chiến đấu ở miền giới tuyến hào hùng như bước chân qua một bờ lịch sử.Tương lai dân tộc được quyết định qua vùng đất này.
Đây không phải là một cảm xúc quá độ được tăng thêm cường lực để làm dáng trong văn chương nhưng đă đi lính, đội nón sắt, mặc áo giáp, nhảy trực thăng xuống Khe sanh đổ quân trên các mỏm Động Thông, Động Gió, đă di chuyển theo gịng Tam Giang, qua Túy Vân lúc sương c̣n mờ trên đầm Thủy Tú hay ngược phía Bắc để đi vào vùng Phong Điền, Đại Lộc, Phá giăng giăng mưa bụi, trăng non soi ánh sáng bạc thếch, ánh sáng chết trên mặt nước lăn lăn sóng nhỏ, thôn xóm xa lặng trong bóng tối, nghe trong ḷng cơn ào ạt xúc cảm, thấy rộn ră từng ạt rung động trên làn da - Đất linh thiêng, huyền bí bao trùm vây bọc, con người trong đó thấy tan biến, ḥa hợp vào cùng từng ngọn cỏ, cơn gió, người thấy đau, đau rơ ràng như nhức buốt như vạch xanh của sông Bến Hải vạch đường độc địa trên bờ cát thênh thang - Đất và người cùng đau với vết thương quê hương.
Cảm giác trên đă thành h́nh, đă gây nên phản ứng sinh lư làm dựng sợi lông tay cảm xúc nhưng có thể không được phân tích, không được rọi nh́n, định lượng, người lính “thấy” ràng buộc, thấy mơ hồ, lăng đăng nhưng chắc chắn, cần thiết như không khí hít vào trong mỗi cử động.
Trị-Thiên, ngoài đất c̣n có người, người Huế, người Quảng Trị, người ăn cơm ghé sắn, người uống nước “chè” nấu bằng lá ổi, người gọi lính bằng “anh cộng ḥa ơi ...” Những người đă mừng rỡ đến ngất xỉu sau mười, mười lăm ngày dưới hầm sâu, nhịn đói nhịn khát, đại tiện, tiểu tiện và ngủ trên cùng chiếc chiếu như trong mùa xuân Mậu Thân khi nghe ngoài đường phố tiếng lách cách của báng súng đập vào đùi khi người lính di chuyển. Lính Cộng Ḥa tới! Lính Cộng Ḥa tới!Người dân hé cửa nh́n: Trên đường phố vắng, hai hàng lính đi song song ở lề đường, đội h́nh, y phục hoa của Biệt Động Quân hay Thủy Quân Lục Chiến ... Lính Cộng Ḥa bà con ơi !!Sống rồi bà con ơi!! Ông già, ngườitrẻ, công chức, cảnh sát mở toang cửa ào ra đường... Mừng quá mấy anh ơi, mừng quá!! Mấy anh ở đây luôn hả?? Uống nước không?Những người lính từ miền Nam ra bị vây kín bởi một nồng nhiệt bốc lửa.Họ là điểm sống cho thành phố Huế đă đến đáy hấp hối và tuyệt vọng.C̣n vinh quang đẹp đẽ nào cho bằng tiếng kêu mừng rỡ của người dân Huế trong mùa xuân đỏ lửa khi được sống gởi đến những người lính xa lạ phong trần.
Đấy là những sự kiện của mùa xuân năm xưa. Bây giờ, tháng thứ ba của ngày Bắc quân mở cuộc đại tấn công và Miền Nam, Quảng Trị, Thừa Thiên, hai thành phố đầu tiên hứng chịu tai ương tàn khốc của bom đạn và người dân của hai thành phố này lại thêm một lần tay bế con, lưng cơng cha mẹ già xuôi theo Đường Số I dưới che chở độc nhất hay niềm tin cuối cùng - Người lính- Bộ đội cộng ḥa ơi, cứu bà con, bộ đội cộng ḥa ơi! Trên đoạn đường máu Quảng Trị, Hải Lăng, Mỹ Chánh không phải một người, nhưng toàn khối dân bi thương nguy biến cùng gọi lên như thế một lần. Gọi bằng hơi thở cuối, mồm há hốc, mắt trợn đứng, gọi khi máu chảy, khi nằm xuốngtan vỡ, tay lần trên chuỗi Thánh Giá, mắt nhắm nghiền, trên đầu, chung quanh đại pháo Bắc quân nổ liên hồi, nổ tàn ác... Đạn nổ không bỏ sót một phần đất, không quên một thân người ... Bộ đội Cộng Ḥa ơi !Người dân lại một lần kêu to lên như thế. Vinh quang biết mấy cho người lính Việt Nam.
Đất không Vinh Quang riêng cho Lính, đất c̣n là Thánh Địa cho Người. Người tầm thường, người c̣m cơi, người quắt queo khô héo như nhánh “nè” (1) khô rốc tong teo, lay động dật dờ dưới cơn nắng hạ chí. Nhưng những người tội nghiệp, tàn tệ, răng đen, môi nẻ tóc rối, người mà tai ương đă hiển hiện lên giọng nói, bất hạnh đă đặt mầm ở tiếng “khóc kể” bi ai hờn oán. Bất hạnh cũng đă có “điềm” ở giọng ḥ thê thiết đến rợn da khi những con thuyền chập chùng trong bóng tối lướt thướt trên sóng qua Bảng Lảng, Ngô Xá, La Vân, La Chữ, Vân Tŕnh.a ... ơ ... chỉ hai tiếng nhỏ con thuyền đi hết khúc sông mà âm thanh c̣n lộng trong gió ... Đă có “điềm” rồi nên dân Trị Thiên dù không cơm, không gia, không nương, rẫy bái vẫn tồn tại và sống c̣n.Họ sống bằng ǵ và như thế nào ?Chuyển hết tháng ngày đi quakhông cũng đủ là một việc vĩ đại ... Rất vĩ đại ... Rồi ba tháng máu lửa này, chui dưới hầm, ăn khoai sống, hứng chịu ngàn trái đạn của hai bên ... Ngày Hải Lăng vừa được quân ta tái chiếm, đồ đạc cho vào thúng sau, thằng con ngồi thúng trước, người đàn bà nhỏ quắt queo gánh “gánh đời” đi thoăn thoắt trên mặt cát trắng bầy nhầy lớp thịt người ... Người trị Thiên có “tài” đi nhanh nhưthế đă bao năm ??Có anh phóng viên đài truyền h́nh chận hỏi:
- Chồng và mấy đứa con lớn đâu?
- Chết hết rồi ... Họ đem đi băm, vằm, chém nát, chôn sấp dập ngửa mô không biết!!!
- Bây giờ bà đi đâu?
- Hí ? Người đàn bà nhà quê không hiểu câu hỏi.
Cho dù hiểu đi nữa th́ bà ta cũng không biết đi đâu ... Quo vadis ? Mày đi đâu ? Chúa có hỏi đi chăng nữa người cũng không trả lời được ... Đi đâu? Ngày đă hết, đời đă hết, chỉ c̣n mỗi con người lừng lững cùng nỗi đau đớn mịt mùng hư không
Về quê hương điêu tàn,
Phi cơ đến Huế lúc một giờ sáng tắt đèn từ trên cao khi lấy hướng đáp, thấp xuống, thấp xuống chút nữa, trên một độ cao cần thiết, đèn ở cánh được bật cháy, chúi xuống và bánh chạm đất, đèn lại tắt.Không một phi trường nào im lặng và tăm tối bằng.Pḥng tối, ngổn ngang lính nằm, những người lính tóc rối và râu rậm, họ ngủ mệt nhọc và trăn trở, giấc ngủ đứt khoảng khi có tiếng động của bước chân đi đến dù tiếng động cực nhỏ, những đôi mắt đỏ hoe mở ra xong khép lại.Gần trăm con người không ngủ, họ chỉ nhắm mắt và nằm ... Ngủ, h́nh như họ đánh mất sự nghỉ ngơi này, mất đă lâu, từ hơn hai tháng trên các căn cứ vơ Định, Diên B́nh dọc quốc lộ 14.Ngủ chỉ là trạng thái chập chờn của đôi mắt khép lại nhưng tai lắng nghe ... Nghe tiếng nổ hoặc tiếng départ của pháo nơi xa ...
Chẳng có vẻ ǵ để gọi là chiến tranh loạn lạc và điêu linh nơi chúng tôi đang đứng trong buổi sáng đầy nắng vàng và gió từ sông mang hơi nước dịu nhạt bay đến.Xóm Mỹ Chánh đổ nát v́ vụ dội bom lầm hôm mồng 5 khúat sau rặng tre, chiếc cầu gỗ cháy từ bao ngày trước c̣n bốc khói, nhịp cầu sắt bị đổ xuống không đủ cường độ để gợi lên không khí bi thảm của trận chiến vừa xẩy ra cách đây mười ngày trên con đường nhựa bên kia sông, nơi băi cát đ́u hiu lặng đứng những khóm tre c̣m cọi ... Những tang thương trầm thống của những ngày qua tan byến trong ánh nắng đẹp đẽ vàng rực của buổi sớm mai này.có tiếng chim cu gáy ở bên kia sông, tiếng chim mộc mạc ấm áp như giọng cười khúc khích của đứa trẻ.
- Đấy, toa thấy cái lũy tre ở đầu con sông nơi chỗ quanh của con sông không? Liễn chỉ tay về hướng đông, nơi con sông quanh một ṿng thật đẹp để đổ vào phá Tam Giang.
- Ờ, tôi thấy rồi, chỗ đó tôi đă đóng quân.Làng nội tôi đấy, làng Vân Tŕnh, tên nghe hay không, mỗi vụ hè tôi về đây chơi, năm mười tuổi đă lội qua sông này được ... Hai mươi năm sau cho bạc triệu tôi cũng không qua được bên kia một ḿnh.
- Ừ.Tôi lơ đăng nh́n theo con sông, nơi này mùa đông xưa tôi đứng trên bờ đợi Mễ cởi áo bơi qua sông mua rượu, phía trái nơi xa có băi đất bồi thửa ruộng, bắp lên những lá xanh ngắt ...
- Người miền Trung cực quá, không đủ đất trồng lúa, có chút đất bồi là bám vào ngayBa mươi cây số từ núi ra biển không có chút đất màu, toàn cát và cát, cằn cỗi xám xịt không như cát vùng Nha Trang, Cam Ranh.
Súng nổ sát bờ sông, súng nhỏ, Bộ Binh Bắc quân mở đường, đánh thăm ḍ ... Chúng trở về nơi Bộ Chỉ Huy Tiểu Đoàn, Phúc đang báo cáo với Lữ Đoàn.
- Đó là tiền phương bộ binh của tụi nó xuống quan sát ḿnh, chẳng hiểu nó bắn súng cối và 57 như vậy để làm ǵ ?C ... Mày gọi pháo binh làm mười tràng vào nơi yếu tố mà toán viễn thám ghi nhận tiếng départ. Phúc nói với Tiền, sĩ quan ban 3.
Pháo từ Phong Điền rơi lên ào ạt.Bắc quân ngưng tác xạ, họ xuống hầm hay đă bị chết, không biết được, những đám bụi do đạn nổ bốc lên tan đi thật nhanh, chỉ c̣n luồng khói đen cuồng cuộn bốc cao.Một ngôi nhà bị cháy.Có tiếng gắt của anh Phúc : “ Tụi nó đặt súng ở đấy th́ xin bắn ở đấy, làm sao biết viễn thám đêm vừa rồi có ngửi đúng hay không ?Tiên sư có vợ, bị cặm sừng cũng đếch biết nữa là ...” Anh ném cái ống liên hợp vào một góc nhà tụt xuống hầm chỉ huy xỏ chân vào đôi dép đi vào nhà thờ ...
Đường về, trời nắng gió im buổi trưa mùa hè miền Trung bốc cháy toàn thể cảnh vật, núi im ĺm rung rinh sau lớp hơi đá mờ nhạt, người lính bị thương ngồi băng sau gác bàn chân sưng đỏ máu đẫm ướt cuộn băng bày.Qua Phong Điền, xe bị kẹt, ngừng lại dưới tàng cây nh́n Pháo binh TQLC di chuyển cho cuộc hành quân đang khai diễn. Họ nh́n tôi ṭ ṃ, áo lính Nhẩy Dù đi xe TQLC, tóc dài và chiếc máy ảnh ở ngực ... Tôi trông chẳng giống ai !Tôi cũng biết thế nên lúng túng đưa máy h́nh lên chụp loạn xạ.Ôi tôi hành nghề báo.Có một điều ǵ buồn buồn trong thân.
Mỹ Chánh không có ǵ, quả thật vậy, tôi về Sài G̣n, thay lớp áo quần dơ và ướt, uống ly rượu có đá lạnh, chạnh nhớ những người bạn ở nơi xa đang ao ước một tờ báo, dù tờ báo đă cũ từ ngày 30 tháng Tư ... Điều này làm ḷng tan vỡ, những người sống trên khổ nhọc miệt mài, trong núi xanh, trên cồn cát, những “sinh vật” lính quen thuộc và thân ái bị quay cuồng níu kéo hoài vào gian nguy triền miên ... Không phải chỉ có ở Mỹ Chánh với Trâu Điên, nhưng khắp cùng đất nước, từ núi cao xuống đồng bằng, có đủ trên mỗi phần đất của quê hương.Mỹ Chánh không có ǵ ngoài hai xác chết bên kia sông cạnh chiếc xe tăng bị cháy, tiếng nổ B52ầm vang đều đặn và núi rung rinh, cây cầu bốc khói xám. Những người và cảnh chết này có nổi yên nghỉ riêng, ḷng có xốn xang là h́nh ảnh người lính mang dép Nhật, chống cây gậy đi trên thôn xóm tan vỡ, người lính không đầy 20 tuổi ... Em bị thương !Chỉ c̣n tiếng nói và h́nh ảnh đó đè nặng ở đỉnh đầu, tay tôi run và nặng khi viết những ḍng chữ vô nghĩa này.
Quả bom chiến lược hay viên đạn súng colt chỉ gây một tiếng nổ, cũng chỉ viết thành “một chữ” trên trang giấy, nhưng trầm thống của con người th́ mênh mông.Chữ nghĩa vô tri viết được mấy cho vừa.
. . . . Không thể gọi là “dăy phố buồn hiu” nhưng phải gọi “dăy quê hương thê thảm,” cũng chưa đủ cho nơi chốn tàn tạ hấp hối này.
Dậy đường tử khí,
Không khí tàn tạ của vùng Mỹ Thủy, Hương Điền, vẻ đau đớn lạnh cứng của xác người lính Thủy Quân Lục Chiến Tiểu Đoàn 8 khi gió thổi lớp Poncho dán chặt vào mặc để lộ chiếc đầu
tṛn sống mũi thẳng, năm ngón tay tái xanh có những móng dài đầy đất của tối hôm qua trên trực thăng không c̣n nghĩa lư ǵ so với cảnh tượng trước mặt.
Tôi đang ở trên cây số 9 từ Quảng Trị kể đến, vùng thôn Mai Đẳng, xă Hải Lăng..Không thể dùng một chữ, một tĩnh từ, không thể nói, khóc, la, trước cảnh tượng trước mặt, chỉ có thể im lặng, chỉ có thể nghiến răng, bặm môi, dù răng vỡ, môi chảy máu tươi, tay luống cuống, mắt mờ nhạt, mũi phập phồng.Không có thể biết ǵ về thân thể đang mở ra trước sự tàn khốc trước mặt.Trời ơi ! H́nh như có tiếng kêu mơ hồ dội ngược ở trong lồng ngực, trong cổ họng, nơi óc năo, hay chỉ là ảo giác của con người mất hết khả năng kiểm soát.Kiểm soát làm sao được nhịp đập của quả tim, không ai ngăn cản cơn chớp liên hồi của đôi mắt, tay nổi da gà, những sợi gân ở thái dương phồng lên đập xuống - Mệt, máu chảy ngúc ngắc trăn trở lăn lóc khô khan khó nhọc trong những gân căng đến độ chót ... Cũng không phải như thế - Tôi không biết, hoàn toàn không biết được ǵ của xác thân.
Tôi không c̣n là người đang sống, v́ sống là sống cùng với người sống, chia xẻ vui buồn, đau đớn lo âu với người sống.Chung quanh tôi, trước mặt chỉ c̣n một hiện tượng, một không khí - Chết.Phải, chỉ có sự chết bao trùm vây cứng.Chỉ có nỗi chết đang phơi phới bừng bừng che kín không gian.
Đă sống trong cảnh chết của trận Đồng Xoài năm 65, trận B́nh Giả năm 64, đă nằm cùng, ngủ chung với xác chết qua một thời gian dài, nhưng bên cạnh những nín lặng đau đớn của những cái chết này vẫn c̣n tiếng nói, tiếng động của người sống dù là tiếng khóc vật vă, lời kể lể thống thiết của những người mặc đồ tang lăn lộn trên xác chết đă śnh chương mới được kéo về sau bẩy ngày tử trận.Những cảnh chết c̣n không khí người sống, tôi chịu được - sự chịu đựng khốn mạt chỉ có chiến tranh mới dạy được cho người.Và mới gần đây, An Lộc với những ngôi mộ vô danh, mộ tập thể, những cái chết câm lặng đến độ chót của đau đớn kinh hoàng, người cha trầm tĩnh đi t́m từng cái chân, cánh tay của năm đứa con vừa bị tan thây v́ quả đạn đại pháo, nhưng lại c̣n được một nấc chót - Bên cạnh người chết vẫn có người sống - Người sống, dù với thể xác vô tri, đi đứng hcuyển dịch như thứ người cuồng tín bi thảm - Người điên buồn, điên lặng, điên câm nín, điên ở trong, điên chạy ngược, thấm đẫm, trĩu nặng từ tế bào thần kinh - Dù sao cũng là Người Sống.Ở An Lộc, tôi c̣n thấy được loại người cuối đáy đau thương đó.An Lộc lại quá nhỏ, chỉ hơn một cây số vuông, cái chết cô đặc lại, ngập cứng vào người nhanh và gọn như nhát dao ngọt.Cái đau đến chớp mắt, người chưa kịp chuẩn bị th́ đă lún hẳn vào trong ... Tôi cũng chịu đựng nổi, gồng ḿnh mà chịu, chịu được như chiếc bóng căng phồng khí độc.
Ở đây, Giáp Hậu, Mai Đẳng, Hải Lâm th́ khác hơn An Lộc một bậc, hơn trên một tầng, tầng cao ngất chót vót, dài hơn An Lộc một chặng, dài hun hút mênh mông.sự chết trên 9 cây số đường này là 9 cây số trời chết, đất chết, chết trên mỗi hạt cát, chết trên đầu ngọn lá, chết vương văi từng mảnh thịt, chết từng cụm xương sống, đốt xương sườn, chết lăn lóc đầu lâu, chết ră rời từng bàn tay cong cong đen đúa ... Nhiều quá, 9 cây số hay 9000 thước, mỗi thước trung b́nh hai bộ xương tung tóe, vậy tất cả là bao nhiêu?Chỉlấy con số trung b́nh v́ có chiếc xe hồng thập tự chổng bánh vỡ sườn để lộ những bàn chân đen tḥng ra ở cửa đằng sau ... Chiếc xe Honda gẫy đôi, c̣n xót lại hai đôi dép Nhật, người ở đâu ?Không làm phân biệt được tay này, chân kia, đầu lâu người nọ ... Chiếc xe công binh ủi một đường dài, những xác chết, không, phải nói những bó xương bị dồn cùng áo quần, vật dụng, chạm vào nhau nghe lóc cóc, xào xạc, “đống rác” người ùn ùn chuyển dịch, một chất nhờn đen đen ươn ướt lấp lánh trên mặt nhựa - nhựa thịt người !!Trời nắng, đồng trắng, con đường im ĺm, động cơ chiếc xe ủi đất - phải gọi xe ủi người mới đúng - vang đều đều, hơi nắng bốc lên từng đường trên mặt nhựa, hơi nặng mùi ... Vạn vật chết trong ḷng ánh sáng.Ánh sáng có mùi người.
Làm được ǵ bây giờ? Bịt mũi, che mồm, nhưng tất cả vô ích, hơi chết đọng trên da, chui vào mũi, bám trên áo, hơi chết hít vào phổi trôi theo máu. Tôi đang đứng trong ḷng của sự chết.Tránh làm sao được, ai có thể ra khỏi khối không khí của nơi sống?Những cảnh chết tập thể của người Do Thái ở các trại tập trung gây nên niềm bàng hoàng xúc động v́ người chứng kiến thấy được “xác người,” xác chồng chồng lớp lớp có thứ tự, gọn ghẽ nguyên vẹn... 9 cây số đường chết của Quảng Trị không c̣n được quyền dùng danh từ “xác chết” nữa, v́ đây chết tan nát, chết tung tóe, chết vỡ bùng ... Chết trân tất cả mọi cái chết.Không c̣n được “người chết” trên đoạn đường kinh khiếp đến tột độ của chốn quê hương thê thảm.Giáp Hậu, Hải Lâm :Tên nhớ vào máu dù sau này tôi chết, kư ức cũng không thể phôi phai ...Đă dùng hết tất cả chữ nghĩa có trong đầu, nhưng chưa đủ, chắc rằng chưa thể đủ được, tôi điều tiết hết cả thần kinh để đón nhận, ghi nhớ nhưng nhận không vừa, ghi không nổi ... Ḷng bây giờ cũng như dây đàn đă đứt, chỉ c̣n thoáng âm ba cứng đỏ mơ hồ không ḱm giữa nỗi chết.Đau choáng váng, ngất ngư dật dờ bởi thứ men chết dậy lên hừng hực như nắng sáng.
Pháo vẫn c̣n rơi ở phía trái con đường, rơi từng ba quả một, từ vùng Tây Bắc đến, người lính Công Binh vẫn từ từ cho xe ủi “người,” tôi vẫn lặng lẽ hút những hơi thuốc đắng.Nếu pháo nổ ở đây thêm hai xác người nữa th́ có là bao !Không ǵ lạ nếu tôi và người lính Công Binh này chết.Chẳng có nghĩa ǵ khi thêm hai đầu lâu mới, bốn cánh tay, bốn bàn chân và ít ruột gan rơi rớt đẫm máu văng trên mặt nhựa này ...Đúng như thế v́ những đầu kia, tay nọ chắc cũng đă qua một lần rung động, cũng có qua một vết kỷ niệm, một đời nồng nàn ước vọng, sung sướng và hạnh phúc.Bây giờ c̣n ǵ nữa đâu trong chiếc sọ đen nâu dính chút thịt nhăo nát và lọn tóc khô rối rắm.Người đàn bà, sinh vật đă một lần yêu quư, đă một lần thiên đàng rực sáng của t́nh yêu, là hạnh phúc mầu nhiệm của người mẹ ...C̣n ǵ đâu trong chiếc sọ nồng thối lăn lóc nọ ?...Hết nơi cho Người, hết thật.Lọt vào 9 cây số này con người đă hoàn toàn tận diệt, sinh vật người hoàn toàn tận diệt. Hết, một chữ ngắn gọn để diễn tả cơn tan vỡ cùng cực ... Chỉ c̣n được mỗi chữ này.
Bookmarks