Với việc phe phiến loạn, dưới danh xưng Transitional National Council (TNC), đang dần dần kiểm soát toàn bộ thủ đô Tripoli, thanh toán những cứ điểm cuối cùng của lực lượng chính phủ Gaddafi, cuộc nội chiến Libya có lẽ đang đi vào giai đoạn cuối, hoặc sẽ kết thúc sự cầm quyền của một chế độ đă kéo dài 42 năm qua trên quốc gia này, hoặc chí ít cũng giảm thiểu phạm vi cai trị của chế độ ấy và đẩy Libya vào t́nh trạng phân ly vốn đă có mầm móng từ lâu trong cơ cấu xă hội của quốc gia này. Các tổ chức quốc tế, các chính phủ trên thế giới đang lần lượt thừa nhận NTC như là đại diện hợp pháp của Libya thay cho chính phủ của Đại Tá Gadhafi. Chủ tịch của TNC, ông cựu Bộ Trưởng Tư Pháp Mustafa Abdul Jalil trong chính phủ Gaddafi trước kia, ngay cả đă được Tổng Thống Obama của Mỹ tiếp kiến hôm thứ Ba vừa rồi bên lề một phiên họp quốc tế tại Liên Hiệp Quốc ở Newyork. [1]
Cuộc nội chiến Libya tuy gần như sắp qua rồi, nhưng hậu quả của nó về nhiều mặt: kinh tế, chính trị, xă hội, đối với đất nước và người dân Libyan chắc sẽ c̣n kéo dài khá lâu. C̣n đối với công luận trên thế giới th́ cuộc nội chiến này, có sự can thiệp từ bên ngoài dưới danh nghĩa Liên Hiệp Quốc, vẫn c̣n để lại những vấn đề về lịch sử, bối cảnh chính trị và pháp lư quốc tế rất đáng duyệt xét và thảo luận. Mọi chuyện đă xảy ra khá nhanh đến độ một số khá đông trong chúng ta dường như chưa kịp thu thập những thông tin trung thực về t́nh h́nh xă hội Liyba suốt hơn 40 năm dưới chế độ Gadhafi, về quan hệ đối ngoại của chế độ đó đối với các quốc gia trong Vùng và các cường quốc, về động cơ chính trị và tính chất pháp lư của sự can thiệp quốc tế vào cuộc nội chiến vừa qua.
Trước hết, do vô t́nh hay cố ư, cuộc nội chiến Libya đă được giới truyền thông Tây Phương lồng vào trong bối cảnh chung của phong trào biểu t́nh đ̣i dân chủ của người Ả rập, một phong trào thường được gọi là “Cách mạng Hoa Lài” từ Egypt, Tunisia, Bahrain, Yemen, Syria, v.v…Tuy nhiên, trên thực tế có những khác biệt rất lớn giữa t́nh h́nh Libya và các quốc gia khác trong phong trào vừa nói. Sự khác biệt điển h́nh nhất là giữa Ai Cập và Libya.
Sự khác biệt trong các biến động giữa Egypt và Libya
1.-Về phía người biểu t́nh-chống đối: Ở Egypt th́ người biểu t́nh là thường dân, đa số thuộc lớp trẻ, sinh viên, học sinh, công nhân và tiểu thương, và số người này biểu t́nh bất bạo động. Trong lúc đó ở Libya, thành phần chống đối, ngoài thường dân ra, c̣n có các viên chức chính phủ và quân nhân đào ngũ ly khai, và sự chống đối mang tính chất bạo động với súng AK-47, súng phóng lựu, những dàn cao xạ tối tân, cả hoả tiển và ngay cả với chiến đấu cơ Mig-23. Nghĩa là ở Libya, không phải là những người dân thường nổi dậy biểu t́nh đ̣i Dân chủ như đă xăy ra ở Ai Cập, Tunisia, Bahrain hay Yemen. Thật ra, th́ đă không hề có biểu t́nh đ̣i dân chủ ở Libya, mà chỉ có sự nổi loạn vũ trang của phe phiến loạn.
2.-Về phía chính quyền: Ở Egypt, ngoài lực lượng cảnh sát đàn áp người biểu t́nh ra, quân đội lại có thái độ ôn hoà đối với người biểu t́nh. Hơn nữa chính quyền lại nằm hoàn toàn trong tay quân đội. Người biểu t́nh chỉ đ̣i TT Mubarak từ chức mà không hề đ̣i thay đổi chế độ do quân đội lănh đạo. Trong khi đó ở Libya, có ngay sự ly khai trong giới chức chính quyền và quân đội. T́nh h́nh của Libya mang tính chất của một cuộc nổi loạn và nội chiến giữa các bộ lạc trong nước, chứ không chỉ là sự nổi dậy đ̣i Dân chủ như ở Egypt. Và t́nh h́nh nội chiến đó bắt rễ từ lâu trong sự khác biệt lâu đời giữa hai vùng Đông-Tây Libya và trong tính chất tranh chấp giữa các bộ lạc vẫn tồn tại trong xă hội Libya.
Điểm đáng chú ư nữa, là khác với ở Ai Cập và Tunisia, ở Libya không có đảng phái đối lập và công đoàn, trừ tổ chức Libyan Islamic Fighting Group (LIFG). Dân số tập trung nhiều ở nông thôn hơn thành thị. Quân đội và giới thượng lưu ít chịu ảnh hưởng của Tây phương, ít lệ thuộc vào quân viện của Mỹ.
Gadhafi và Obama năm 2009
3.-Về quan hệ đối ngoại; đặc biệt là với Mỹ: TT Egypt Mubarak được các chính phủ Mỹ ủng hộ mạnh mẽ, xem là đồng minh chiến lược ở Trung Đông suốt 30 năm qua. Suốt thời gian đó, ngoài viện trợ kinh tế, quân viện của Mỹ hằng năm dành cho quân đội Egypt của Mubarak trung b́nh là 1.3 tỉ dollars/ năm. Ngay cả đến lúc này, sau khi Mubarak xuống rồi, sự ủng hộ của Mỹ đối với quân đội Egypt chưa có dấu hiệu thay đổi.
Nhưng quan hệ Mỹ-Libya th́ hoàn toàn khác. Trước đây các chính phủ Carter, Reagan đă tỏ ra rất thù địch với TT Muamma Gadhafi. Quan hệ hai bên đă nhiều lúc bị gián đoạn. Gadhafi đă từng bị Mỹ xem như một kẻ khủng bố, chịu trách nhiệm về việc bắn hạ máy bay dân sự Pan Am Flight 103 năm 1988. Chỉ từ năm 2003 trở đi, quan hệ Mỹ-Libya mới hoà dịu, sau khi Gadhafi công khai từ bỏ việc sở hữu Vũ Khí Huỹ Diệt Hàng loạt (WMD) và hoả tiển tầm xa, chấp nhận bồi hoàn cho gia đ́nh các nạn nhân của chuyến bay Pan Am 103. Từ đó quan hệ hai bên trở nên hoà dịu hơn, và đến 31/5/ 2006 th́ có quan hệ chính thức. Mặc dù vậy, khác biệt chính ở đây là mối quan hệ của Mỹ đối với Muamma Al Gadhafi không giống như đối với Mubarak, và quân đội Libya không lệ thuộc quân viện của Mỹ như quân đội Egypt, v́ Egypt là đồng minh chiến lược của Mỹ, c̣n Libya th́ chưa bao giờ.
4.- Về mức sống: Một cách tổng quát th́, phần nào do sự chênh lệch quá xa về dân số giữa hai quốc gia: Egypt có 83 triệu dân, Libya chỉ có chừng 6.3 triệu, mức sống của hai bên rất khác biệt. Trong khi có đến 40% dân Egypt có thu nhập không quá 2$/ ngày và lợi tức b́nh quân chỉ chừng 1.300 dollars/người, th́ thu nhập b́nh quân đầu người của Libya đến gần 10.000 dollars/ người (số liệu năm 2004 của World Bank) [2]. Yếu tố quan trọng là trữ lượng dầu hỏa của Libya có đến chừng 44 tỉ thùng, gấp hơn 10 lần trữ lượng của Egypt. Vẫn c̣n nhiều vùng chưa được thăm ḍ đầy đủ và có một số chuyên gia về dầu hoả cho rằng trữ lượng thật sự của Libya c̣n lớn hơn con số hiện nay khá nhiều.
Đến đây thiết nghĩ cũng nên điểm qua về bối cảnh xă hội-kinh tế của Libya trước nội chiến.
Libya có chừng 140 bộ lạc lớn nhỏ, trong đó có chừng 30 bộ lạc với dân số đáng kể, sống tập trung vào ba vùng quan trọng; đó là: Tripolitania, với thủ phủ là Tripoli nằm trên bờ Địa Trung Hải về phiá Tây Bắc Libya; kế đến là Cyrenaica với Benghazi làm thủ phủ, ở phía Đông Bắc, trải dài từ bờ Địa Trung Hải vào tận sa mạc Sahara; và Fezzan nằm trong nội địa với sa mạc mênh mông.
Trong ba vùng kể trên, th́ Tripolitania và Cyrenaica là quan trọng nhất. Tripolitania nằm về phía Tây từ lâu là căn cứ địa của Gadhafi. C̣n vùng Cyrenaica th́ trong lịch sử đă từng có khuynh hướng không thần phục Tripoli và tỏ ra gần gũi thân thiện với Ai Cập hơn. Điều này giúp hiểu dễ dàng hơn nổ lực ly khai hiện nay của người ở vùng này. Chính vua Idris, người bị Gadhafi lật đổ năm 1969, sinh ra từ vùng này. Đây là lư do tại sao trong những ngày đầu nội chiến, người ở đây đă treo cờ cũ của chế độ quân chủ Libya. Cyrenaica cũng là vùng đất của những nhóm cực đoan Hồi giáo, như nhóm Libyan Islamic Fighting Group (LIFG) là nhóm đă bị Gadhafi trấn áp trong nhiều năm qua.
Phân bố ra ba vùng trên có 4 bộ lạc quan trọng nhất là Gadhafa, Warfallah, Zuwaya và Magariha; trong đó đông đảo nhất là bộ lạc Warfallah chiếm gần 1/6 dân số Libya, có dân cư sống ở cả hai vùng Tripolitania và Cyrenaica. Bộ lạc lớn thứ hai là Magahira ở vùng Fezzan. Bộ lạc Gadhafa tuy không lớn nhất, nhưng Gadhafa lại có quan hệ huyết thống với bộ lạc Warfallah và được sự ủng hộ mạnh mẽ của bộ lạc này trong nhiều năm. Mặc dầu vậy, năm 1993 một số thành viên của Warfallah đă liên kết với bộ lạc Magahira âm mưu đảo chánh Gadhafi, nhưng không thành, bị Gadhafi dùng không quân đè bẹp. Trong biến động hiện nay, có nhiều thủ lănh của Warfallah đứng vềp phe nổi dậy, chống lại Gadhafi. Bộ lạc hiện chống đối Gadhafi mạnh nhất là Zuwaya, cư trú đông đảo ở vùng Cyrenaica.
Lịch sử cơ cấu bộ lạc của Libya như nên trên đây sẽ là yếu tố xă hội quan trọng định h́nh tương lai hậu chiến, cả đối nội lẫn đối ngoại, sắp đến của Libya.
Kinh tế- xă hội Libya dưới chế độ Gadhafi
Kể từ năm 1969 đến nay, Libya đă có nhiều thay đổi rất đáng chú ư.
Về mặt lư thuyết, Gadhafi và nhóm sĩ quan trẻ ủng hộ Ông trong cuộc đảo chính đă có tham vọng chấm dứt sự bất công xă hội do chế độ thuộc điạ và chế độ quân chủ tạo ra, xây dựng một chế độ xă hội chủ nghĩa dựa trên những giá trị tốt đẹp truyền thống của Hồi giáo kết hợp với một sự phân phối lợi tức công bằng nhằm giảm thiểu sự bất b́nh đẳng lớn giữa các thành phần trong xă hội.
Trước năm 1969, xă hội Libya tổng quát có ba giai cấp chính: giai cấp thượng lưu gồm hoàng tộc, các giới chức cao cấp trong chính phủ và những gia đ́nh giàu có nhất. Kế đến là một giai cấp trung lưu nhỏ bao gồm các chức sắc tôn giáo, tiểu thương, tiểu điền chủ, các nhà xuất nhập cảng, giới doanh nhân dầu hoả, chuyên gia các ngành, công chức, v.v…Cuối cùng là đại đa số dân thuôc giai cấp nông dân, thợ thủ công và công nhân. Lợi tức phân phối trong xă hội giữa các giai cấp là rất chênh lệch.
Kỹ nghệ dầu hoả phát triển dẩn đến việc thành h́nh đời sống đô thị với sự gia tăng ngày càng nhanh thành phần chuyên viên và công nhân trẻ có tŕnh độ kỹ thuật khá hơn nhờ được đào tạo ngày càng đầy đủ hơn trước. Điều này ảnh hưởng rơ rệt đến sự thay đổi cơ cấu giai cấp-xă hội của Libya. Đồng thời vai tṛ của quân đội cũng ngày càng trở nên quan trọng. Nền độc lập quốc gia giúp cho ra đời ngày càng nhiều các sĩ quan Libyan thay thế các cấp chỉ huy Tây Phương, h́nh thành một tầng lớp quân nhân bản xứ với ảnh hưởng chính trị ngày càng tăng. Gadhafi và nhóm Sĩ Quan Tự Do (Free Officer Movement) đă ra đời trong bối cảnh đó với hạt nhân chính trị là Hội Đồng Tư Lệnh Cách Mạng (Revolutionary Command Council, RCC), trở thành lực lượng ưu tú trẻ và nhóm này được sự ủng hộ ngày càng tăng của giai cấp trung lưu, nông dân và giới thợ thuyền thành thị.
Chủ trương của RCC, do Gadhafi cầm đầu, là tước dần quyền lực và tài sản của tầng lớp thượng lưu, thu hút sự hậu thuẫn của giai cấp trung lưu và giới nghèo, tăng cường sự kiểm soát của nhà nước đối với kinh tế quốc gia, tạo ra cơ cấu chính trị mới, đặt trọng tâm vào sự tái phân phối lợi tức và tạo cơ hội đồng đều cho mọi thành viên trong xă hội thông qua những biện pháp như xác lập mức lương tối thiểu, chính phủ trực tiếp quản lư thị trường nhân dụng và thực hiện quốc sách trợ cấp xă hội.
Công đoàn Xă hội Chủ nghĩa Ả Rập (Arab Socialist Union, ASU) được thành lập năm 1971 và xử dụng như một công cụ huy động quần chúng nhằm thực hiện những chủ trương cải cách chính trị-xă hội nêu trên. Mục tiêu chính của ASU là xoá bỏ, bằng phương cách hoà b́nh, sự cách biệt lớn giữa các giai cấp, nguồn gốc của thảm kịch đấu tranh giai cấp ngấm ngầm trong xă hội. Về mặt này th́ Gadhafi và những sĩ quan đồng chí hướng đă có một chủ trương thực tiễn trong việc đối phó với vấn nạn xung đột giai cấp trong xă hội. Tuy vẫn đề cao Socialism, nhưng Gadhafi đă không áp dụng một cách mù quáng học thuyết đấu tranh giai cấp sắt máu của Karl Marx và Lenine, trái lại đă biết dung hoà giữa nhu cầu b́nh đẳng xă hội và truyền thống Hồi giáo của xứ sở ḿnh. Đến năm 1973 chính phủ Libya c̣n đưa ra luật đ̣i hỏi các công ty lớn phải chia lợi nhuận cho nhân viên của ḿnh, đưa công nhân tham gia ban giám đốc và thành lập các cơ quan liên hiệp tư vấn với sự tham gia đồng đều giữa quản trị viên và công nhân.
Mặc dù không cổ xúy đấu tranh giai cấp, nhưng Gadahfi và RCC, trên thực tế, vẫn thực hiện một số biện pháp nhằm thu hẹp dần ảnh hưởng xă hội, các ưu đăi và quyền lực kinh tế của giới thượng lưu. Một số chiến dịch công kích nhắm vào giới “tiểu tư sản quan liêu” (bourgeois bereaucrats) được thực hiện trong nhiều năm .Kế đến là những hạn chế áp dụng đối với các thương nhân tư doanh được đưa ra vào khoảng năm 1975. Đến khoảng năm 1978, luật về giới hạn đầu tư tư nhân trong lănh vực địa ốc được ban hành, mỗi gia đ́nh nhỏ (vợ chồng và con cái vị thành niên) chỉ được phép sỡ hữu một căn nhà, số nhà dư ra sẽ bị chính phủ thu mua. Nhiều giới hạn khác cũng được áp dụng đối với ngoại thương và kỹ nghệ. Ngoại thương hoàn toàn thuộc về độc quyền của các công ty quốc doanh (public corporations). Ngành bán sỉ tư nhân (whole sale) hoàn toàn bị loại bỏ.
Ngoài ra một nỗ lực chính khác của Gadhafi và RCC là xóa đi sự phân tranh cố hữu giữa Đông và Tây Libya, giữa Tripolitania và Cyrenaica, nhằm tạo dựng sự thống nhất và khẳng định căn cước chính trị cho quốc gia Libya. Nhiều nỗ lực đă được đưa ra để xoá bớt lằn ranh chia rẽ giữa các bộ tộc, loại dần ảnh hưởng của các tộc trưởng và của các chức sắc tôn giáo; xử dụng tŕnh độ giáo dục làm tiêu chuẩn tuyển chọn nhân tài thay cho các quan hệ huyết thống và tôn giáo như trước kia.[3]
Những cải cách trên của Gadhafi và RCC đă thay đổi bộ mặt của Libya một cách đáng kể. Do tính cách b́nh đẳng xă hội cao, Libya khác hoàn toàn với phần đông các quốc gia sản xuất dầu hoả khác. Lương bổng cao hơn, các dịch vụ giáo dục và y-tế được phổ quát và tốt hơn; mức độ tích lũy tài sản xă hội vào tay tư nhân cũng giảm đi nhiều. Cũng là chế độ độc tài ở Trung Đông, nhưng so với Ai Cập hay Saudi Arabia th́ sự khác biệt hiện ra rất rơ ràng. Chẳng hạn về kinh tế, GDP (tổng sản lượng quốc gia) chia trên đầu người của Libya năm 2008 ước tính chừng 14.400 dollars/ người trong khi chỉ số đó ở Ai Cập trong cùng năm chỉ được chừng 5.400 dollars/ người.[4] Về mặt công bằng xă hội, ở Saudi Arabia, hoàng tộc và toàn bộ những người có quan hệ hôn nhân nội ngoại với hoàng tộc tổng số chừng khoảng từ 60.000 đến gần 100.000 người nắm hầu hết quyền lực kinh tế trong tay, chiếm hữu hơn 40% tổng tích sản của cả nước chỉ chừa 60% c̣n lại cho gần 26 triệu người khác! Về dân trí, tỉ lệ mù chữ ở Libya cũng thấp hơn Saudi Arabia: 13.2% so với 15%; trong khi ở Ai Cập th́ đến 33.6%!
Trong bảng xếp hạng phát triển nhân sinh thế giới năm 2009 (Human Development Report), Libya được xếp ở hạng 55, trong khi Saudi Arabia đứng hạng 59, c̣n Ai Cập th́ ở hạng 123, thua cả Việt Nam CS ở hạng 116![5] Điều đáng chú ư ở đây là Saudi Arabia và Ai Cập là hai quốc gia có chế độ độc tài khắc nghiệt nhất ở Trung Đông, là đồng minh thân cận được Mỹ ủng hộ từ hơn 30 năm qua.
Về mặt Y tế tỉ lệ bác sĩ / bệnh nhân ở Libya theo thống kê năm 2007 là chừng 1/750; so với 1/1900 ở Ai Cập và Việt Nam; ở Mỹ là 1/390.[6] Mọi công dân được hưởng miễn phí những săn sóc y tế căn bản. Hệ thống săn sóc y tế là một hổn hợp cả công lẫn tư. So với các quốc gia khác ở Trung Đông th́ hệ thống y tế của Libya tương đối tốt; việc chích ngừa cho trẻ em được thực hiện rộng răi và cưỡng bách trên toàn quốc; hệ thống cung cấp nước uống được cải thiện rất nhiều từ suốt mấy mươi năm qua.
Trong lănh vực giáo dục, trẻ em trong độ tuổi từ 6 đến 15 bị đặt dưới hệ thống cưỡng bách giáo dục và hoàn toàn miễn phí. Có chừng hơn 800,000 học sinh cấp I &II và chừng hơn 700,000 học sinh cấp III và khoảng 300,000 sinh viên đại học.(Số liệu năm 2000).
Những đổi thay chính trị, vừa nêu ở trên, đă được thực hiện theo những ǵ Gadhafi viết ra trong quyền Green Book. Đó là một bộ sách ba tập đưa ra lư thuyết về Third International Theory với chủ đề chính yếu là thiết lập một hệ thống kinh tế-chính trị khác với cả hệ thống tư bản của Mỹ lẩn hệ thống cộng sản của Liên Xô; một sự phối hợp giữa các nguyên tắc đạo đức của Hồi Giáo với sự b́nh đẳng xă hội dựa trên một nền dân chủ trực tiếp (direct democracy).
Về cơ cấu chính quyền, toàn quốc được phân định ranh giới thành 1500 công xă (communes) được quản trị bởi các Ủy ban Nhân dân (peoples’ committees) do dân trực tiếp bầu ra; các uỷ ban này có chức năng cai trị và hoạch định ngân sách trong địa phương của ḿnh với sự phê chuẩn của một cơ quan dân cử khác của công xă, có vai tṛ như Hội Đồng Nhân dân. Các công xă này thuộc về 34 khu tự quản (municipalities) trên toàn quốc, cùng với cơ cấu Uỷ ban và Hội Đồng tương tự. Đến lượt ḿnh, các uỷ ban của khu tự quản này sẽ đệ tŕnh các vấn đề về ngân sách và chính sách lên cho Quốc Hội Nhân dân (General People’s Congress, GPC) của toàn Libya; GPC gồm cả chức năng Lập pháp,Hành pháp, và Tư pháp; các bộ trưởng cũng như thẩm phán sẽ từ cơ quan này mà ra. Đó là trên nguyên tắc, trên thực tế th́ chính Gadhafi nắm quyền, hoặc trực tiếp hoặc gián tiếp, trong việc bổ nhiệm các bộ trưởng và các viên chức cao cấp khác trong chính phủ.
Những việc đầu tiên khi lên cầm quyền của Gadhafi là hoàn thiện việc giành chủ quyền quốc gia. Chính quyền mới đă tịch thu tất cả tài sản của các kiều dân Do Thái, tịch thu tài sản và trục xuất hơn 45,000 kiều dân Ư, những người đă di cư đến Libya trong thời thuộc điạ. Cùng lúc, chính phủ Gadhafi đă yêu cầu Anh và Mỹ rút toàn bộ các căn cứ quân sự ra khỏi lănh thổ Libya; ngày được ấn định là 28/3 và 11/6/1970. Hai ngày này và ngày 7/10/1970, là ngày trục xuất người Ư, về sau đă được dùng như ngày quốc lễ của Libya. Ngoài ra chính phủ Gadhafi c̣n làm áp lực buộc các công ty dầu hoả Tây Phương phải tái thương lượng các hợp đồng khai thác dầu hoả trước đây và phải nhượng lại phần lớn doanh lợi cho Libya.[7]
tiếp theo...
Reply With Quote
Bookmarks